Σπ. Λαβδιώτης, 2 Μαρτίου 2021

(Α) Ο Σιδηρούς Κανόνας των Μισθών

Τα οικονομικά έγιναν υποκείμενο σοβαρής μελέτης σε ένα σημαντικό κομβικό σημείο του δυτικού πολιτισμού που οι ιστορικοί ονόμασαν περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης. Το κοσμοϊστορικό αυτό γεγονός προκάλεσε ραγδαίες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές μεταβολές με τη διάλυση του θεσμού της Φεουδαρχίας. Η μετάβαση σε νέους μεθόδους παραγωγής και η ανάπτυξη του εργοστασίου άλλαξαν τον τρόπο ζωής και οι οικονομικές ιδέες άρχισαν να παίρνουν την σύγχρονη μορφή τους.

Η Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία ξεκίνησε στο δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα πρώτα στην Αγγλία¹ και γρήγορα επεκτάθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη και Βόρεια Αμερική, είναι ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας. Αυτή μεταμόρφωσε τις ευρωπαϊκές και αμερικανικές κοινωνίες από κυρίως αγροτικές βασιζόμενες στη γεωργική παραγωγή, σε αστικές, έχοντας ως βάση τη βιομηχανική παραγωγή. Το γεγονός προκάλεσε μαζική αποδημία του αγροτικού κόσμου από την ύπαιθρο σε αστικά κέντρα καθώς οι άνθρωποι μετακινήθηκαν για εύρεση εργασίας στα νέα εργοστάσια που αναπτύσσονταν με γρήγορους ρυθμούς την περίοδο εκείνη.

Τα αγαθά τα οποία στο παρελθόν κατασκευάζονταν χειρωνακτικώς άρχιζαν να παράγονται σε μαζικές ποσότητες μέσω των μηχανημάτων στα εργοστάσια. Στη διάρκεια του 18ου αιώνα εφευρέσεις ανέπτυξαν νέες τεχνικές οι οποίες βελτίωσαν τις μεθόδους παραγωγής, ιδίως στη βιομηχανία της κλωστοϋφαντουργίας και σιδήρου, και η εφεύρεση της ατμομηχανής είναι ίσως ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα της Βιομηχανικής Επανάστασης. Ατμομηχανές γρήγορα χρησιμοποιήθηκαν σε ποικίλες βιομηχανίες καθώς βοήθησαν στη βελτίωση της παραγωγικότητας και στην αύξηση της αποτελεσματικότητας των λειτουργιών τους και συνεπώς των κερδών.

Εντούτοις, καμία απ’ αυτές τις τεχνολογικές και κοινωνικές αλλαγές πιθανόν να μη μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς την εμφάνιση του καπιταλισμού². Ιστορικώς, ο αποκαλούμενος laissez-faire καπιταλισμός ή αχαλίνωτος καπιταλισμός επικρατούσε τον 18ο κι αρχές του 19ου αιώνα στη χρονική περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης. Στην πολιτική σφαίρα ήταν η εποχή της Απολυταρχίας, του «Πεφωτισμένου Δέσποτα», όπου οι μονάρχες κυβερνούσαν τα κράτη και τις αυτοκρατορίες τους «ελέω Θεού». Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον αναπτύχθηκε ο laissez – faire καπιταλισμός, μια άκρως ατομιστική ιδεολογία στην οποία η κυβέρνηση παίζει όσο το δυνατόν μικρό ρόλο στις οικονομικές αποφάσεις που καθορίζονται από τις δυνάμεις της ελεύθερης αγοράς.

Όμως ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του laissez-faire καπιταλισμού ήταν οι άθλιες εργασιακές συνθήκες που οι εργαζόμενοι αντιμετώπιζαν, κακές συνθήκες διαβίωσης, χαμηλοί μισθοί, παιδική εργασία, και βρόμικοι εργασιακοί χώροι. Τα εργοστάσια και τα ορυχεία ήταν επικίνδυνα και ανελέητα μέρη εργασίας. Οι συνθήκες εργασίας είναι γνωστό ότι περιελάμβαναν πολλές εργασιακές ώρες – 12 έως 16 ώρες βάρδιες – με το μέσο εργασιακό έτος γύρω στις 3.500 ώρες, ή περίπου 70 ώρες την εβδομάδα, και οι μισθοί πολλές φορές δεν κάλυπταν το κόστος διαβίωσης. Οι μισθοί ήταν τόσο χαμηλοί, όπου η εργατική τάξη ζούσε στη διαχωριστική γραμμή μεταξύ πείνας και λιμοκτονίας και εξ ανάγκης ένας μεγάλος αριθμός γυναικών και παιδιών έπρεπε να εργαστούν για να καλυφθούν τα έξοδα συντήρησης της οικογένειας³.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τις άθλιες εργασιακές συνθήκες στη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης είναι σημαντικό να κατανοήσουμε την πολιτική ιδεολογία της περιόδου που οι ιστορικοί την αποκαλούν Κλασσικό Φιλελευθερισμό. O κλασικός φιλελευθερισμός είναι θεμελιωμένος σε ιδέες οι οποίες διαμορφώθηκαν σε απάντηση των σαρωτικών οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών που προκλήθηκαν από την Βιομηχανική Επανάσταση, πρώτα από τους Φυσιοκράτες και τον Turgot και ακολούθως υιοθετηθήκαν και εμπλουτίστηκαν από τον Adam Smith στο διάσημό του έργο, ο Πλούτος των Εθνών. Η ιδεολογία συνηγορεί υπέρ της ατομικής ιδιοκτησίας, της ανεμπόδιστης (unfettered) οικονομίας της αγοράς, της προστασίας της ατομικής ελευθερίας, και του περιορισμού της δύναμης της κυβέρνησης του κράτους. Με άλλα λόγια, είναι υπέρμαχος των αρχών που χαρακτηρίζουν τον laissez-faire καπιταλισμό.

Το παράδοξο όμως είναι πως οι ελεεινές εργασιακές συνθήκες και οι μισθοί στο επίπεδο της ελάχιστης διαβίωσης (subsistence) συμβιβάζονται με την pari passu εκπληκτική αύξηση του πλούτου των νέων επιχειρηματιών στην ίδια περίοδο η οποία αναγνωρίστηκε, ως η εποχή του Διαφωτισμού και της προόδου. Πώς είναι δυνατόν οι διανοητές της εποχής που εξυμνούσαν τη λογική του ανθρώπου και διεκήρυτταν ότι κοινωνικοί θεσμοί που δεν συμφωνούν με τη λογική δεν μπορεί να δικαιολογηθούν πλέον, να αποδέχονται το απαίσιο σκηνικό, για χάρη των κερδών, μικρά παιδιά να σκαρφαλώνουν στις καμινάδες κλωστηρίων βάμβακος για να καθαρίσουν τα φρεάτια εξαερισμού, και στη διάρκεια της διαδικασίας να καταστρέφουν τα πνευμόνια τους;

Όπως είναι γνωστό η Εποχή του Διαφωτισμού κορυφώθηκε, όχι στον θρίαμβο της Λογικής, αλλά στη Γαλλική Επανάσταση. Και οποιαδήποτε προσπάθεια αναζητεί να εξηγήσει την Γαλλική Επανάσταση χωρίς την αντίληψη των οικονομικών δυνάμεων που βρίσκονταν από πίσω θα είναι αναληθής. Οι περισσότεροι από τους philosophes ήταν θαυμαστές της Πεφωτισμένης Δεσποτείας⁴. Επίσης, οι φυσιοκράτες, Francois Quesnay, δημιουργός του Tableau économique (1758) και ο σπουδαίος μαθητής του, Anne Turgot, υπουργός Οικονομικών της Γαλλίας (1774), που είναι οι πρόδρομοι του φιλελευθερισμού που θα περάσουν στο οικονομικό λεξιλόγιο τις φημισμένες φράσεις, “ laissez – faire, laissez – passer”, «αφήστε να κάνουμε, αφήστε να περάσουμε».

Συνεπώς, η ιδεολογία του κλασικού φιλελευθερισμού εκφράζεται χρονολογικά πρώτα στα έργα του Cantillon (1734), Turgot (1766) και Adam Smith (1776) και στους διαδόχους του Smith, Thomas Malthus & David Ricardo, οι οποίοι μαζί με τον Smith συνιστούν την ιδρυτική τριάδα των οικονομικών, τουλάχιστον όπως είναι γνωστά στις αγγλόφωνες χώρες. Ωστόσο, η ιστορική αλήθεια φέρνει του Γάλλους, Richard Cantillon, Francois Quesnay, και Turgot, ως τους σκαπανείς της οικονομικής σκέψης.

Πριν αναφερθούμε στον οικονομολόγο «αίνιγμα», Richard Cantillon (1680- 1734), θα κλείσουμε το πρώτο σκέλος της διαπραγμάτευσης μας με την επισήμανση ότι είναι ο Turgot που διατύπωσε πρώτος με συνοχή το ‘σιδερό κανόνα των μισθών’⁵, όταν έγραψε «οι μισθοί του εργάτη είναι περιορισμένοι από τον ανταγωνισμό μεταξύ αυτών που εργάζονται για τα μέσα επιβίωσης. Αυτός κερδίζει μόνο τα προς το ζην». Σπύρος Λαβδιώτης, Αθήνα 2 Μαρτίου 2021

ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ

¹ Fernand Braudel, Civilization & Capitalism 15^th – 18^th Century, University of California Press 1992, p. 536

²«Ο καπιταλισμός είναι ένα οικονομικό, πολιτικό, και κοινωνικό σύστημα στο οποίο η περιουσία, οι επιχειρήσεις, και η βιομηχανία ανήκουν σε ιδιώτες και αποσκοπεί στην επίτευξη των μεγαλύτερων δυνατόν κερδών για τις επιτυχείς οργανώσεις και άτομα», Cambridge English Dictionary.

³ Ό.π., Fernand Braudel, Civilization & Capitalism 15^th – 18^th Century, “…the ranks of the full time wavers which were visibly swollen too by the recruitment of large contingents of women and children. In 1813-14, out of 213,000 handloom wavers 130,000 …were under the age of fourteen.” p. 593

⁴ R. W. Harris, Absolutism and Enlightenment, The History of Europe 1660-1789, Copp Clark, 1964, p. 370 ⁵ Anne-Robert- Jacques Turgot, Reflections on the Formation and Distribution of Riches, 1770, trans. Sir William Ashley, Macmillan Co., 1898, Τhe Online Library of Liberty. Το έργο γράφτηκε το 1766, είναι αφιερωμένο σε δύο Κινέζους μαθητές, και δημοσιεύτηκε στις Εφημερίδες το 1770.

5 Anne-Robert- Jacques Turgot, Reflections on the Formation and Distribution of Riches, 1770, trans. Sir William Ashley, Macmillan Co., 1898, Τhe Online Library of Liberty. Το έργο γράφτηκε το 1766, είναι αφιερωμένο σε δύο Κινέζους μαθητές, και δημοσιεύτηκε στις Εφημερίδες το 1770.