Του Δημήτρη Καζάκη

9 Ιαν. 2017

“Δώστε σε όλους τους πολίτες ένα μέτριο, αλλά άνευ όρων εισόδημα, και αφήστε τους να συμπληρώνουν κατά βούληση με έσοδα από άλλες πηγές.”(1) Αυτή είναι η ιδέα του “βασικού εισοδήματος”, η οποία κυκλοφορεί στα κείμενα και τις προτάσεις των πατέρων της οικονομικής επιστήμης και του ανθρωπισμού από τον 16ο αιώνα. Και συνεχίζει να απασχολεί στις μέρες μας μελετητές και κυβερνήσεις. Όλο και περισσότερο καθώς οι οικονομίες βουλιάζουν διαρκώς στη δύνη της παγκόσμιας ύφεσης.

Η ιδέα της πληρωμής σε όλους τους πολίτες ένός άνευ όρων ποσού χρημάτων ως “βασικό εισόδημα” προέρχεται κυρίως από την ανάγκη να καταπολεμηθούν οι εγγενείς αιτίες της κοινωνικής και εισοδηματικής ανισότητας, της φτώχειας και του λεγόμενου κοινωνικού αποκλεισμού για τις εργαζόμενες τάξεις. Βρήκε πολλές εφαρμογές και σήμερα συνιστά τον πυρήνα των προτάσεων όσων αντιπαρατίθενται στην αδιέξοδη και καταστροφική λογική των “ποσοτικών χαλαρώσεων”, όπου δεκάδες τρισεκατομμύρια διοχετεύονται στις κεφαλαιαγορές από τις κεντρικές τράπεζες.

Από την 1η Ιανουαρίου του 2017, ένα πείραμα για το «βασικό εισόδημα» άρχισε επίσημα στη Φινλανδία. Η κεντροδεξιά κυβέρνηση της Φιλανδίας βλέποντας την οικονομία της χώρας για πρώτη φορά σε τέτοια χάλια με την ανεργία και την φτώχεια να καλπάζουν σε επίπεδα πρωτοφανή για τη χώρα και τον πληθυσμό της, αποφάσισε να εισάγει πειραματικά ένα σχήμα “βασικού εισοδήματος”.

Το πείραμα αυτό προβλέπει να καταβάλλεται σε άνεργους πολίτες της Φιλανδίας το εγγυημένο μηνιαίο ποσό των €560, με σκοπό τη μείωση της φτώχειας και την ενίσχυση της απασχόλησης. Σύμφωνα με τον Όλι Kangas της φιλανδικής κυβερνητικής υπηρεσίας KELA, η οποία είναι υπεύθυνη για τις κοινωνικές παροχές της χώρας, στη διετή δοκιμαστική εφαρμογή του “βασικού εισοδήματος” σε 2.000 τυχαία επιλεγμένους πολίτες που άρχισε την πρώτη ημέρα του έτους, θα λαμβάνουν ένα εγγυημένο μηνιαίο εισόδημα, με κεφάλαια που θα συνεχίσουν να ρέουν ανεξάρτητα από το κατά πόσο οι συμμετέχοντες εργάζονται ή όχι.

Τα χρήματα αυτά του “βασικού εισοδήματος”, τα οποία είναι εγγυημένα ανεξαρτήτως εισοδήματος, πλούτου ή κατάστασης απασχόλησης των δικαιούχων, είναι αρκετά κάτω από το μέσο εισόδημα του ιδιωτικού τομέα στη Φινλανδία το οποίο ανέρχεται σε € 3.500 το μήνα. Παρ’ όλα αυτά οι κυβερνητικές υπηρεσίες θεωρούν ότι είναι ένα ικανό εισόδημα ώστε να αντιμετωπιστεί η ακραία υλική στέρηση και η εξαθλίωση.

Η ιδέα, τουλάχιστον στη θεωρία, είναι ότι ένα καθολικό εισόδημα προσφέρει στον εργαζόμενο μεγαλύτερη ασφάλεια, ιδίως όταν οι συνθήκες στην αγορά εργασίας δημιουργούν συνθήκες έντασης της ανεργίας και της υποαπασχόλησης. Το “βασικό εισόδημα” θα επιτρέψει στους ανέργους να μην αποδέχονται δουλειές του ποδαριού, ούτε απαράδεκτες συνθήκες και όρους εργασίας.

Σύμφωνα με κυβερνητικές πηγές της Φιλανδίας οι 2.000 τυχεροί συμμετέχοντες στη μελέτη επιλέχθηκαν τυχαία, αλλά έπρεπε να λαμβάνουν επίδομα ανεργίας, ή επιδότηση του εισοδήματος. Τα χρήματα που καταβάλλονται μέσω του προγράμματος δεν θα φορολογούνται. Ενώ τα επιλεγμένα πρόσωπα θα συνεχίσουν να λαμβάνουν τα €560, ακόμη και μετά την απόκτηση δουλειάς.

Αν λοιπόν η Φιλανδία πειραματίζεται με το “βασικό εισόδημα” επειδή θέλει να αντιμετωπίσει την ανεργία της, η οποία κινείται στα πρωτοφανή για τη χώρα επίπεδα του 8%, αλλά και τον κοινωνικό αποκλεισμό, τότε τι θα πρέπει να κάνει μια χώρα σαν την Ελλάδα; Σημειώνουμε ότι μόνο οι υποαπασχολούμενοι στην Ελλάδα είναι όσοι οι άνεργοι στη Φιλανδία.

Η ιδέα του “βασικού εισοδήματος” μπορεί να εφαρμοστεί και να φέρει εξαιρετικά αποτελέσματα μόνο υπό ορισμένες θεμελιώδεις προϋποθέσεις:

(α) Τα χρήματα να μην είναι προϊόν κρατικού δανεισμού και μάλιστα από το εξωτερικό.

(β) Να μην προέρχονται από φορολογικές επιδρομές στο κοινό εισόδημα.

(γ) Να συνδεθούν οργανικά με την ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους, της κοινωνικής ασφάλισης και της κοινωνικής πρόνοιας. Διαφορετικά το “βασικό εισόδημα” είναι δώρο, άδωρο.

Προσωπικά δεν πιστεύω πώς θα ευτυχίσει η εφαρμογή του “βασικού εισοδήματος” στη Φιλανδία. Πρώτα-πρώτα γιατί είναι εξαιρετικά μικρό το δείγμα δικαιούχων πολιτών ώστε να συναχθούν συμπεράσματα για ολόκληρη την οικονομία μέσα στη διετία. Δεύτερο, το ευρώ δημιουργεί τέτοιες πιέσεις υπερχρέωσης τόσο στον κρατικό, όσο και στον ιδιωτικό τομέα της Φιλανδίας, που δεν επιτρέπει εκτεταμένη εφαρμογή του μέτρου.

Για να εφαρμοσθεί με αποτελεσματικότητα το “βασικό εισόδημα” θα πρέπει είτε η οικονομία που το εισάγει να διαθέτει το δικό της νόμισμα, είτε να διαθέτει ιδιαίτερους πόρους που μπορούν να διατεθούν για τον σκοπό αυτό. Τέτοιο παράδειγμα ιδιαίτερων πόρων είναι η Αλάσκα, η οποία εφαρμόζει το “βασικό εισόδημα” για όλους τους πολίτες της.

To Alaska Permanent Fund είναι ένα κατοχυρωμένο στο Σύνταγμα της συγκεκριμένης Πολιτείας μόνιμο ταμείο το οποίο διοικείται από μια κρατική εταιρεία, την Alaska Permanent Fund Corporation (APFC), η οποία Ιδρύθηκε στην Αλάσκα το 1976. Το ταμείο αυτό διαχειρίζεται τα εισοδήματα της Πολιτείας από τα κοιτάσματα πετρελαίου και αποδίδει ετήσιο μέρισμα σε κάθε πολίτη της Αλάσκα. Αρκεί να είναι μόνιμος κάτοικος της Πολιτείας.

Στην Ελλάδα σήμερα το “βασικό εισόδημα” δεν είναι απλά αναγκαίο ως ένας στοιχειώδης μηχανισμός αναδιανομής και προστασίας της εργασίας από την εξαθλίωση. Είναι πολύ περισσότερο αναγκαίο για την επανεκκίνηση της ελληνικής οικονομίας.

Στην Ελλάδα οι αμοιβές της εξαρτημένης εργασίας δεν κατόρθωναν να ισοφαρίσουν τις μέσες κοινωνικά απαιτητές ανάγκες δαπανών διαβίωσης, όπως αυτές εκφράζονται από το κονδύλι της τελικής κατανάλωσης των νοικοκυριών. Στο διάγραμμα που παραθέτουμε φαίνεται πόσο υπολείπεται η αμοιβή ανά μισθωτό έναντι της τελικής κατανάλωσης του νοικοκυριού ανά απασχολούμενο για την περίοδο 1995-2015.

Παρά το γεγονός ότι έως το 2005 παρατηρείται μια σχετική μείωση της ψαλίδας ανάμεσα στη μέση αμοιβή της εξαρτημένης εργασίας και την τελική κατανάλωση των νοικοκυριών ανά απασχολούμενο στο -20%, κατόπιν ακολουθεί ο Καιάδας. Ιδίως μετά την εφαρμογή των μνημονίων υπό την κατοχή των δανειστών. Η αμοιβή της εξαρτημένης εργασίας ανά μισθωτό σήμερα υπολείπεται της τελικής κατανάλωσης ανά απασχολούμενο σχεδόν κατά 40%!

Ενώ το μερίδιο στο ΑΕΠ των αμοιβών εξαρτημένης εργασίας έχει κατρακυλήσει στο 32% από το 36% που ήταν το 2009-2010. Την ίδια ώρα που η μισθωτή απασχόληση ξεπερνά το 66% της συνολικής απασχόλησης στην ελληνική οικονομία. Η χρεοκοπία αυτή του μισθωτού νοικοκυριού είναι οργανικό στοιχείο της συνολικής χρεοκοπίας που ζούμε σήμερα, αλλά και της τριτοκοσμικής φτωχοποίησης της μεγάλης πλειοψηφίας.

Αν δεν αντιστραφεί από το πρώτο εικοσιτετράωρο αυτή η εισοδηματική κατάρρευση του εργαζόμενου νοικοκυριού, δεν υπάρχει ελπίδα ανάκαμψης. Στην κατάσταση που βρισκόμαστε σήμερα δεν έχουμε περιθώρια να πειραματιστούμε. Χρειάζονται γενναίες αποφάσεις. Κι αυτές είναι μονόδρομος. Οφείλουμε από το πρώτο εικοσιτετράωρο να εισάγουμε ένα “βασικό εισόδημα” για όλα τα νοικοκυριά κάτω από το όριο φτώχειας. Χωρίς αυτό δεν έχει νόημα να μιλάμε για ανάκαμψη επ’ ωφελεία των πολλών.

(1)  Van Parijs, Philippe: Basic Income: A simple and powerful idea for the twenty-first century, Politics & Society; 32:1 (2004), pp. 7-38.

Ο Δημήτρης Καζάκης είναι Γενικός Γραμματέας του Ε.ΠΑ.Μ.